“Bunu söylemeye devam edebilirler ve biz de onların yanlışlı olduğunu kanıtlamaya devam edebiliriz.”
Suudi Arabistan Veliaht Prensi Muhammed bin Salman, Temmuz 2023’te yayımlanan bir TV belgeselinde, Suudi Arabistan’ın önde gelen inşaat projelerine yönelik kuşkulardan bahsedilirken verdiği karşılık buydu.
Neredeyse bir yıl sonra kuşkulardan kimilerinin gerçek olduğu ortaya çıktı.
Son aylarda Suudi Arabistan, Vizyon 2030’un merkezini oluşturan geniş çöl projesi Neom’a dair planlarını küçültmüş üzere görünüyor.
Bu, Körfez devletinin fiili hükümdarı Prens Muhammed’in ülke iktisadını petrole bağımlılıktan uzaklaştırmak için öncülük ettiği ekonomik çeşitlendirme programı.
Suudi Arabistan, Neom’un yanı sıra trilyonlarca dolar kıymetinde 13 büyük inşaat projesi, kendi tabiriyle “giga projeleri” de geliştiriyor. Bunlar ortasında başşehir Riyad’ın eteklerindeki bir cümbüş kenti, Kızıldeniz’de çok sayıda lüks ada tesisi ve öbür turistik ve kültürel yerler bulunuyor.
Ancak düşük petrol fiyatları hükümet gelirlerini etkileyerek Riyad’ı bu projeleri yine değerlendirmeye ve yeni finansman stratejileri keşfetmeye zorladı.
Hükümetle ilişkili, isminin açıklanmasını istemeyen bir danışman BBC’ye projelerin gözden geçirildiğini ve yakında bir kararın verilmesinin beklendiğini söyledi.
“Karar birçok faktöre dayanacak. Ancak tekrar bir ayarlama yapılacağına kuşku yok. Kimi projeler planlandığı üzere ilerleyecek lakin kimileri gecikebilir yahut küçülebilir.”
2017 yılında duyurulan Neom, ülkenin kuzey batısındaki bir çöl bölgesinde 10 fütüristik kent inşa etmeyi amaçlayan 500 milyar dolarlık bir plan.
Bunlardan en iddialısı ise The Line. Bu, Empire State Binası’ndan daha yüksek, 500 metre yükseklikte duran iki bitişik, paralel gökdelen duvarından oluşan doğrusal bir kent olacak. Lakin ortalarındaki boşluk da dahil olmak üzere toplam genişlik sırf 200 metre olacak.
Orijinal plan, 170 km uzunluğunda olması ve dokuz milyon nüfusa mesken sahipliği yapmasıydı.
Ancak detaylara hakim kaynaklara ve basına nazaran, projeyi geliştirenler artık birinci modülün bir modülü olarak 2030 yılına kadar yalnızca 2,4 kilometrelik yolu tamamlamaya odaklanacak.
The Line birinci duyurulduğunda, parklar, şelaleler, uçan taksiler ve robot hizmetçiler üzere imkanlarla kentsel ömrü tekrar tanımlayacak “karbonsuz doğrusal bir şehir” olarak ilan edilmişti.
Şehirde yol yahut otomobil olmayacak; birbirine bağlı, trafiğe kapalı topluluklardan oluşacak. Tıpkı vakitte kent hudutları içinde azamî seyahat mühleti 20 dakika olan ultra yüksek süratli bir tren de içerecek.
Bu özelliklerden kaçının birinci basamağın modülü olacağı muhakkak değil.
Neom, The Line’ın yanı sıra sekizgen halinde, yüzen bir sanayi kentini ve 2029’da Asya Kış Oyunları’na mesken sahipliği yapacak bir dağ kayak merkezini de içeriyor.
Neom’un istişare heyetinde yer alan eski bir bankacı olan Ali Shihabi, Vizyon 2030 kapsamındaki projeler için belirlenen amaçların kasıtlı olarak “aşırı argümanlı olacak formda tasarlandığını” söylüyor.
“Sadece bir kısmının vaktinde teslim edileceğinin açıkça anlaşıldığı, çok tezli projeler olması gerekiyordu. Lakin bu kısım bile önemli” diyor.
Neom’un küçültülmesi, Suudi Arabistan hükümetinin karşı karşıya olduğu finansman zorluklarına ışık tutuyor.
Neom’un masrafları Suudi hükümeti tarafından, Kamu Yatırım Fonu (PIF) aracılığıyla ödeniyor.
Neom’u inşa etmenin resmi maliyeti olan 500 milyar dolar, ülkenin bu yılki tüm federal bütçesinden yüzde 50 daha fazla. Lakin analistler, projenin tamamının hayata geçirilmesinin 2 trilyon dolardan fazlaya mal olacağını kestirim ediyor.
Suudi Arabistan’ın hükümet bütçesi, dünyanın en büyük petrol ihracatçısının global fiyatları artırmak için üretimi kısmaya başladığı 2022’nin sonlarından bu yana açık veriyor. Hükümet bu yıl için 21 milyar dolar bütçe açığı öngörüyor.
PIF badireyi hissediyor. Yaklaşık 900 milyar dolarlık varlığı denetim etse de Eylül ayı prestijiyle yalnızca 15 milyar dolarlık nakit rezervi vardı.
Uluslararası Para Fonu’nun (IMF) Suudi Arabistan eski şefi ve şu anda Arap Körfez Ülkeleri Enstitüsü’nde konuk araştırmacı olan Tim Callen, Neom ve öbür büyük ölçekli projeler için sermaye artırmanın gelecekte güç olacağını söylüyor:
Ülke, sermayeyi desteklemek için öbür yollar deniyor.
Bu ayın başlarında ulusal petrol şirketi Saudi Aramco’nun yaklaşık 11,2 milyar dolar bedelindeki paylarını sattı. Bu gelirin birçoklarının, şirket 2019’da halka açıldığında en büyük hak sahibi olan PIF’e gitmesi bekleniyor.
Geçtiğimiz yılın Temmuz ayında, Suudi Arabistan liderliğindeki OPEC+ petrol üreticisi ülkeler kümesi, fiyatları desteklemek emeliyle üretimi kısıtlamıştı.
Riyad istekli olarak arzını günde bir milyon varil azalttı. Fakat bu ay OPEC+ bu kararı bilakis çevirdi ve Ekim ayından itibaren kademeli olarak üretimi artırmaya başlayacak.
IMF’ye nazaran Suudi Arabistan’ın bütçesini dengeleyebilmesi için petrol varil fiyatının 96,20 dolar olması gerekiyor. Ham petrolün ana göstergelerinden biri olan Brent varil başına 80 dolar civarında seyrediyor.
Ülke tıpkı vakitte PIF’e fon akışını sürdürmek için devlet tahvili satışına da güveniyor. Öbür zorluk ise direkt yabancı yatırımın maksatların çok altında kalmasıydı, bu da Riyad’ın özel şirketlerden ve milletlerarası yatırımcılardan fon çekme uğraşının altını çiziyor.
Callen, “Yatırımcıları çok tezli buldukları projelere girmeye ikna etmek çok güç olacak” diyor ve ekliyor: “Geri dönüşlerinizin nihayetinde nereden geleceği muhakkak değil.”
Körfez ülkesi tıpkı vakitte ekonomik çeşitlendirme stratejisinin bir kesimi olarak turizm, madencilik, cümbüş ve spor üzere kesimlere de para aktarıyor.
Son yıllarda Suudi Arabistan, 2027’deki Asya Futbol Kupası, 2029’daki Asya Kış Oyunları ve World Expo 2030 üzere birçok değerli milletlerarası aktifliğe konut sahipliği yapma hakkını kazandı. Birebir vakitte 2034 FIFA Dünya Kupası’nın tek teklif sahibi oldu. Tüm bu projeler önümüzdeki yıllarda büyük yatırımlar gerektirecek.
Shihabi, hükümetin, bu memleketler arası etkinliklere vakit yaklaştıkça öncelik vermesini bekliyor. “Belirli teslim tarihlerine uymamız gereken projelere öncelik verilecek” diyor.
Nisan ayında, Riyad’da düzenlenen Dünya Ekonomik Forumu özel toplantısında, ülkenin Maliye Bakanı Muhammed Al-Jadaan, hükümetin bir “egosu” olmadığını ve iktisadını gerektiği üzere dönüştürmek için Vizyon 2030 planını uyumlandıracağını söyledi.
“Rota değiştireceğiz, kimi projelerin kapsamını genişleteceğiz, birtakım projelerin ölçeğini küçülteceğiz, kimi projelerin suratını artıracağız” dedi.
